Storkenebb og språk

Den gråkvite jonsoknatta får alle ljose ting til å skine, frå fenner i fjella til blomar i vegkanten. No lyser jonsokblom, storkenebb, myrfiol, smørblom, hundekjeks, tiriltunge, budeie, syreblom, liljekonvall, sveve, raudkløver, gullviva, mandelblom, kattfot och blå viol. Her er heldigvis mykje å ha under puta for den som jonsoknatta skal drøyme om mannen eller kvinna i sitt liv.

Men draumar varer ikkje evig, og det gjer heller ikkje kvardagen i vegkanten. Globale klimaendringar får òg fylgjer for livet i grøfta. Større trafikk spreier frø og sporar. Landbruket skal effektiviserast, og gamal eng med ulike gras-slag og blomar vert erstatta med høgproduktive sortar. Dessutan har det pyntesjuke vegvesenet i årevis strødd frø av all slags glamorøse og hardføre plantar i alle vegskjeringar for å friske opp trafikantkvardagen. Resultatet har vorte at lilla og rosa lupinar koloniserer større og større deler av norsk territorium. Lupinen har ei rad spreiingseigenskapar som elles minner mykje om barne-tv-bokmål: Han er høgvaksen, har ei rik frøsetting som treng kort modningstid, har ingen problem med å etablere seg i skrinn jord – og har røter med eigne organ som gjer han i stand til å produsere nitrogen sjølv. Då vert det lite med plass, ljos og næring att til lokale og veikare artar.

Ja, sjølvsagt kan dette kallast “utviklinga”. Men ingen av dykk som les dette, trur at “utvikling” er noko som prinsipielt ikkje kan endrast. Det handlar om å erkjenne problemet, setje ord på det, og sjå det som viktig nok.

For om lag eit tiår sidan vart då òg småblomane etter vegen viktige. Vegkantane vart erklærte som biotopar. Vegvesenet måtte slutte å så livsfarlege rosa blomar, gjekk til åtak på spreiinga og la til rette for gamal slåtteeng i skråningane. Lupinar og ei rad andre innførte og spreiingsdyktige plantar vart svartelista av norske styresmakter, og me ser stadig nye forskingsprosjekt om korleis verne og styrke grøftekantane våre. Og det er ikkje fordi desse kantane etter vegen er avgjerande for livsgrunnlaget til oss menneske.

Ivar Aasen skreiv eit dikt som han kalla «Navne på mund», altså om ulike ord for «munn». Her gjev eg det att utan ujamn høgremarg: «Snadd og snåld og snut og snyta. Tut og trut og strut og stryta. Nebb og tryne, rott og rane, kjeft og klove, gron og grane, munn og mule, mutt og putt, sleik og slabb og søt og sutt.»

Aasen kunne heilt klart fleire namn for munnen eg det eg kan. Bestemor mi kan òg fleire ord for munn eg kva eg kan. Jamført med blomsterenga som kjem ut av kjeften hennar, får eg berre til seige lupinar.

Gransking etter gransking viser at lokale, stadbunde ord og uttrykk vert borte, fortrengde av sterkare artar. Ikkje fordi dei nye versjonane er nyttigare eller vakrare, men fordi dei er sterkare, har meir makt. Jamvel om tradisjonelle dialektord skulle gjere språket vårt både meir variert og meir presist, har dei ikkje ein sjanse, trass i vår tids blømande retorikk om kulturmangfald. Det føregår ei storstila endring av tradisjonelle dialektar i Noreg i dag. På akademisk heiter det nivellering, på folkeleg heiter det forflating. Poenget er i alle høve at alt vert meir likt – det vert likt språket på sentralaustlandet.

Grip så språkvesenet inn mot spreiing av dei hardføre variantane som tek knekken på alt anna språkstoff? Engasjerer styresmaktene seg i tilrettelegging for stadbunde språk? Får me stadig nye forskingsprosjekt om korleis verne og styrke dei utsette orda våre? Kjem barne-tv-bokmål på svartelista? Nei, er du galen, gut. Dette er slett ikkje vurdert som viktig.

At me sprøytar politiske og vitskaplege ressursar inn i dei lokale biotopane for at blomane der skal få leve, er klart som ei juninatt. Diverre kan me berre drøyme om at det same vert gjort for orda i dei lokale kulturane.

Og denne stod på trykk i Nationen jonsokekvelden.