Kortreist kunnskap

24. mars 2012 in Friluftsliv | 3 comments

Me lever i kunnskapssamfunnet. Det skal visst nok tyde at me har bevega oss frå eit stadbunde og fysisk avgrensa liv til eit virtuelt og globalt storsamfunn, der store mengder informasjon flyt fritt og der kunnskap har vorte ei fleksibel vare som ein kan skaffe og selje på kva slags marknad som helst. Ja, han er berre eit tastetrykk unna, som ein byrja å seie på nittitalet.

Lat meg fortelje ei anna historie. Tysdagskvelden gjekk alarmen her i bygda. Ein fjellvand, sprek sambygding på ski var sakna høgt til fjells. Vêret var dårleg og helikopter kom ikkje på tale. Få minuttar seinare var dei fyrste sambygdingane på veg opp i området på ski. To timar etter stod vel 50 menneske klare for å leite, dei fleste sjølvsutstyrte med brattski, skredsøkjarar og søkjestavar. Den sakna skilauparen hadde vore i kontakt med folk på mobilen frå ein topp mange timar tidlegare, og det var denne eine opplysninga som skulle til. Då visste dei lokale leitemannskapa kva for dalføre ein skulle leite etter spora hans i, kvar det er trygt å leite i mørkret utan fare for snøskreder, kvar ein kan kome opp med skuter, kva for område det er vanskeleg å ferdast i og lett å rote seg bort i, kva for smale ryggar ein skiløpar må treffe for å kome ned igjen i eitt av dei aktuelle dalføra, og kvar ein sprek, fjellvand sakna skiløpar heilt sikkert ikkje ville gå. Dei visste kvar det er mest sannsynleg at ein kan bli teken av snøskred, og kvar det er sannsynleg at nokon kan kome til å miste orienteringa eller bli redd om tåka skulle bli tjukk eller vinden hard.

Nokre gonger endar det heldigvis bra. Den sakna skimannen hadde vorte overrumpla av snødrev og dårleg sikt og mista oversynet over kvar han kunne renne heim att trygt, utan stup, utan snøskred. Dermed gjorde han nett det ein skal gjere: Han grov seg ned og venta på betre vêr eller ein skuter med bergingsfolk. Den skuteren kom. Som den lokale fjellføraren som leia aksjonen sa på radioen dagen etter: “Det er som når du har mista bilnøklane dine. Fyrst byrjar du å leite der du trur du har mista dei.” Det var ein vellukka strategi denne gongen òg.

Lat meg fortelje ei historie til. Under romjulsstormen Dagmar gjekk straumen i bygda og vart borte i to døger. Etter få timar utan straum var alle telenett nede. Det lokale energiselskapet kunne raskt mobilisere seg sjølv og den lokale driftsorganisasjonen til Statkraft og ei mengd andre gode krefter for å reparere kraftliner dag og natt i vanskeleg terreng og djup, blaut snø. Dei nasjonale mobil- og internettleverandørane såg me derimot mindre til. Folka på kommunen og andre som prøvde å ringje feilmeldingsnummera deira, stanga hovudet i ein cyber-vegg langt unna, og stakkarane frå sentraliserte og ansvarspulveriserte driftseiningar surra rundt på feilretting  i ukjend snø. Basestasjonen til Telenor trong berre eitt av dei mange private aggregata som florerte for å fungere att, men ingen visste kven som hadde nøkkelen til telebua.

I ei mengd problemsituasjonar trengst erfaringar og kunnskapar som handlar om ein særleg stad og eit særleg terreng. Dei trengst for å kunne lage hypotesar om kva for konsekvensar natur har på annan natur, men også for hypotesar om andre menneske sine handlingar og val i naturen. Det er ingenting som tyder på at slik stadbunden, lokal kunnskap skal bli mindre og mindre viktig. Eit verkeleg kunnskapssamfunn må difor ikkje redusere kortreist kunnskap til krydder og eksotisme. Eit verkeleg kunnskapssamfunn må i staden organisere seg med forvaltingsstrukturar som sikrar den lokale kunnskapen – om me no snakkar kommunar, helsestell, lensmannsdistrikt eller høgskular.

(Laurdagsteksten i Nationen er i dag kreditert Aina Basso – men ho er altså heilt utan skuld for det ovanfor.)

Sola er rund og vill

29. februar 2012 in Heimeliv | No comments

Me får att sola sjuande eller åttande februar. Me er ikkje sikre, det er ikkje mykje klårvêr på den tida av året. Difor er det heller ikkje nøye at sola er borte. Men februarsola som lyser gjennom dritne vindauga ned på tulipanane attmed katten som likevel alltid får lov til å sove på bordet, er likevel eit ljos eg kan like.

Når eg tenkjer på deg
nett no, er du der men
eg ser deg ikkje. Ute
har sola såvidt begynt

å peila inn strålane
mot furene, der
dei står med dottar av snø
mellom nålene så stille så stille

at ein kunne få lyst å
fyra av eit skot. Ja,
denne silande blå fredagen

midt i februar er ein dag
i alle dagar, vegane er
opne, sola er rund og vill.

Per Olav Kaldestad. Frå Kjærlege posisjonar (1988)

Whitney og vi

25. februar 2012 in Samfunnsliv | No comments

Det er vel ikkje det at Whitney Houston var så utruleg viktig for meg. Iallfall ikkje som eg kan hugse. Eg fekk den fyrste plata, eller kassetten då, mangelen på platespelar var noko eg aldri innrømte til brevveninnene på Grefsen og i Risør, og eg kjøpte den andre. Eg hugsar platene og låtane godt, det er ikkje det. Men det var ikkje slik at trettenårige meg kjempa seg igjennom kjærleikssorger ved å høyre på All at once, og om eg på eit tidspunkt lærte å rette ryggen, var det ikkje fyrst og fremst av å nynne til løørning to love yourself, it is The greatest love of all.

Dei siste to vekene har eg likevel nytta mange netter på youtube, som har teke meg frå den eine songen til den andre på den eine scenen etter den andre, i år etter år, gjennom eit heilt, rart liv. Og jamvel om eg påstår at Whitney ikkje var så viktig for meg, synest kanskje du som les dette at du eigenleg har lese dette før.

Og det kan du på eit vis ha gjort. For då eg bestemte meg for at eg ville skrive om Whitney Houston, og byrja sjekke rundt, kom eg til overraskande mange bloggar og tekstar av damer på min eigen alder (førti, minus-pluss, ho her er minus, og det er ho her òg) om kor mange timar og dagar dei hadde brukt på Whitney-klypp på youtube, kor mange gonger dei hadde spela dei gamle låtane, ja om kor mykje dei faktisk hadde tenkt på Whitney Houston dei siste dagane. Trass i at dei, som meg, er forstandige damer. Men stort sett handlar då heller ikkje tekstane eg har lese om avgjerande songtekstar eller fin personlegdom eller viktige intervju. Stort sett handlar det om éin ting: Røysta. Stemma.

Eg har innimellom tenkt at eg ein gong får ta og skrive om kvinner som syng. Damestemmer. Ikkje for å seie noko gale om titalets Marit Larsen, nittitalets Lisa Ekdahl eller åttitalets Suzanne Vega som låtskrivarar og artistar (og gitaristar) – men som røyster? Som klangideal? Desse søtlege iscenesetjingane av seg sjølve som småjenter, alltid naive, alltid veike, men aldri svake og aldri sterke. Aldri med sveitte, bokstavleg tala, og aldri med blod, metaforisk. Slike damestemmer som dotter mi kallar ”rosa røyster”, og som ho elskar.

Men ho er åtte år og har lov til det. Vi andre skal, iallfall frå tid til anna, stille oss nokre spørsmål om kultur: Kva er det med oss som ynskjer å høyre kvinner som barn, utan styrke, kraft og liv? Korleis kan ei god låt eller ein god gitar kompensere for det småjentesvake? Ikkje minst: Kvifor har denne artisten lyst til å høyrast ut som eit uvitande barn? Og kom ikkje og sei at stemmer ikkje kan endrast og øvast. Vi skal ikkje lenger enn til Whitney Houston for å skjøne at dei kan det.

Den gongen for lenge sidan, i Sunnfjord i 1985, var det nettopp det som var viktig med Whitney. At ho hadde øvd. At ho var ei kvinne som kunne noko. Og kanskje derfor vart ho òg jentene sin artist, ikkje gutane sin. Dei hadde nok sine greier, Bananarama, Madonna og Samantha Fox på midten av åttittalet, men ein kan vel ikkje seie at dei hadde øvd så mykje. Då Vidar Lønn-Arnesen ein vakker torsdagsettermiddag presenterte Whitney Houston med How will I know på Ti i skuddet, skjønte også vi det, vi som aldri kom lenger og djupare enn til verda av pop: Det går an å vere overflatisk og glamorøs og likevel framføre tinga sine med veldig kraft og stille røynsle. Det går an å vere søt, ja rett og slett pop, og likevel vere uvanleg godt trena og merkeleg dyktig.

Ho var mager og mørk og mjå. Men ho song som ei vaksen dame.

(dagens tekst i Nationen)

Karen Nilsen Mortensson (1866–1929)

22. februar 2012 in Nynorskliv | No comments

I høve dagens 150-årsdag for Hulda Garborg bloggar eg littegrann om Karen Nilsen Mortensson. Ho var ein aktør i nynorskpionertida, og  i periodar av livet var ho Hulda Garborgs kollega. Teksten har vore prenta i Norsk Tidend for mange år sidan, og er bygd på hovudoppgåva mi, utgjeven som Målkvinner før 1900 (Volda 2001). Han er ikkje omvølt i tråd med Hulda Garborg-biografien til Arnhild Skre, så eg postar med det klåre atterhaldet. Hugs det, de som skal skrive doktoravhandling om Karen Nilsen Mortensson!

Då Noregs  Mållag vart skipa i Turnhallen i hovudstaden om ettermiddagen den 4. februar 1906, møtte 137 utsendingar. Mellom dei 137 var seks damer: Margit Sletten og Eugenie Gjelsvik frå Bondeungdomslaget i Oslo, Aslaug Myrvang og Laura Blekan frå Mållaget ved Lærarskulen på Hamar, frk. Longva frå Mållaget ved Lærarskulen på Levanger og Karen Mortensson frå Kvendelaget i Litle Elvardal.

Det skal altså dreie seg om ho frå kvinnelaget i Alvdal. Karen Nilsen var lærarinne og arbeidde i Bergen då ho møtte målmannen Ivar Mortensson-Egnund som mellom anna hadde redigert avisa Fedraheimen saman med Arne Garborg. Karen og Ivar gifte seg i Arna i 1894, flytte så til Alvdal (”Litle Elvardal”) og garden Einabu. Seinare for dei til Gausdal, Fyresdal og Løten, etter kvar han fekk arbeid som prest. Dei vende attende til Alvdal i siste delen av livet, men heldt seg òg mykje i Kristiania.

Karen Mortensson var ein ivrig skribent frå midten av 1890-talet. I 1897 gjekk ho på landsmålskurs hjå ektemannen, men alt frå 1896 skreiv ho på målet både i målavisa Den 17de Mai og kvinnesaksavisa Nylænde. Det er Nylænde som i 1905 melder om at Karen Mortensson har halde føredrag ved skipinga av Litle Elvardal Landskvinnestemmerettsforening, og at ho òg er vald til formann i laget. Den landsomfattande Landskvinnestemmerettsforeningen (LKSF) var på det tidspunktet den klart største kvinnesaksorganisasjonen i Noreg, med den målvenlege kvinnesaksdronninga Fredrikke Qvam på topp og med lokallag over heile landet. Fleire andre målkvinnemiljø organiserte seg i LKSF – til dømes kvinnelag i Vinje og på Voss.

Fredrikke Qvam var elles ei av dei som var til stades på skipingsmøtet til Noregs Mållag i 1906 utan å vere formell utsending. I eit brev til dottera fortel Qvam om møtet med Karen Mortensson denne kvelden: «Jeg sad til Kl 1 inat og talte med Fru Ivar Mortensen, som er et Begavet Stemningsmenneske uden Greie paa Former eller Foreningsarbeide…”. Qvam meiner likevel å sjå at Mortensson har andre talent: ”…det ser ud som vi i hende kan faa en Agitatør, hvad vi i saa høi grad savner.»

Karen Mortensson vart nok aldri ein vidgjeten retorikar, korkje når det gjeld kvinnesak eller målsak. Seinare har ho vore mest kjend for at ho vanka i målkvinneeliten kring Hulda Garborg på Labråten i Asker, saman med Marta Steinsvik og Karen Grude Koht. No er ho så godt som gløymd.

Men som utsending frå Kvendelaget i Litle Elvardal på det aller fyrste mållagslandsmøtet er ho ein illustrasjon på vekselverknaden mellom kvinnesak og norskdom som ein kunne sjå i mange norske bygder kring unionsoppløysinga i 1905 – det historikaren Jostein Nerbøvik har kalla norsk bygdefeminisme.

Wordfeud

3. februar 2012 in Nynorskliv | 6 comments

Nedanfor: Ein utvida argumentasjon, opphavleg eit facebookinnlegg, for kvifor nynorsk skriftleg sidemål er bra for nynorsken som språk og skriftkultur. Og det på ein dag med  fylgjande VG-meldingar (ikkje på nett): «49 prosent sier at sidemålskarakteren bør bort, mens 43 prosent ønsker å beholde den», dessutan: «36 prosent mener norske elever bør ha like strenge krav til å kunne sidemålet nynorsk som til å lære bokmål.» Desse tala bør valkampstrategar i både SV og Høgre merke seg. Nei til sidemål er kanskje ikkje ei openberr vinnarsak likevel?

Så, til saka.

Mange av oss som bur i nynorskkommunane på Vestlandet og i Fjell-Noreg, som har stillingar anten i det offentlege eller det private og som bur i nynorske lokalsamfunn, ser mørkt på at det ikkje lenger skal vere eit mål med allmenn, skriftleg nynorskkompetanse i den norske staten.

Mobiliteten vert stadig større, også mellom nynorsk- og bokmålskommunar. At alle i landet lærer nynorsk, er det grunnlaget me som bur i dei 115 nynorskkommunane har for å kunne krevje at folk som tek jobbar og verv her, skriv nynorsk. Dersom ikkje folk har lært nynorsk, kan me heller ikkje forvente og krevje at dei skriv (dvs lærer seg) det (nei, det er ikkje ei løysing med obligatoriske nynorskkurs – det kjem verksemdene aldri til å ta seg råd og tid til). At det er allmenn kompetanse i nynorsk, er altså grunnlaget for å ha nynorskkommunar. Å ha kommunar administrerte på nynorsk, kommunar som definerer seg som nynorske, er igjen svært viktig for å halde oppe den nynorske skriftkulturen – både for skriftbiletet, reint materielt, men ikkje minst for statusen til skriftspråket. Å ha allmenn kompetanse i nynorsk er i det store og heile viktig for å kunne oppretthalde ein nynorsk region; noko som er ein viktig del av at nynorsk overlever. Dersom dei som har hatt bokmål som fyrstespråk eller dei som av ulike andre årsaker ikkje kan/vil skrive nynorsk, vert stilte fritt til å gjere kva dei vil innanfor desse avgjerande nynorskinstitusjonane, har me fort ein situasjon der nynorsk som bruksmål vert sett under press (fordi bokmål er «lettare» og meir «nøytralt» [= har høgare status]).

At alle i landet lærer nynorsk, er òg grunnlaget me har for å kunne krevje at den norske staten, lokalisert til Oslo, held fram med å produsere språk på nynorsk, som igjen er grunnlaget for at nynorsk er eit offisielt, norsk språk. At det er allmenn kompetanse i nynorsk, er altså grunnlaget me har for å kunne halde på nynorsk som statsberande språk. Den offisielle statusen løyser igjen ut ei rad språkrettar – til dømes for elevar som har nynorsk som fyrstespråk. Du kan alltids seie, heilt synkront, heilt ukontekstualisert, at «nynorsk kan jo ha denne statusen og nynorskelevane kan jo ha desse rettane sjølv om me ikkje krev allmenn skriftleg kompetanse». Diverre trur eg det er eit nokså naivt standpunkt som ikkje heilt tek høgd for korleis makt verkar og har verka. Kvifor skal nynorsk vere offisielt språk når berre 7% av elevane i vgs er borti det (iflg kunnskapsministerens tal)? Internasjonal minoritetsspråkteori er då òg klar på at eit minoritetsspråk tener svært mykje på at majoriteten også lærer det.

Forsking på språkskifte i andre språksamfunn med minoritetsspråk og majoritetsspråk viser òg at det fyrst og fremst er MEIR BRUK og HØGARE STATUS som kan hindre språkskifte.Å ta bort skriftleg sidemålsopplæring kan nok på kort sikt føre til betre haldningar til nynorskelevar blant bokmålselevar, men på litt lenger sikt vil det føre til ei ytterlegare marginalisering av nynorsk som bruksmål og større språkskifte – fordi større deler av statsverksemda og større deler av private og offentleg verksemd i (tidlegare) nynorskkommunar vil skje på bokmål. Me får altså ein situasjon der bokmålsbrukarane ikkje er så sure, men nynorskbruken går ned, og difor vert det stadig vanskelegare å skrive og lære han. Og eg trur dessutan at mindre nynorskbruk heller ikkje vil føre til betre haldningar på mellomkort sikt.

Eg vil meir enn gjerne vere med å diskutere form og farge på sidemålsopplæringa, men eg forhandlar ikkje bort det skriftlege (og dermed ikkje skriftleg vurdering). Etter mitt syn er det eit alt for høgt spel med nynorsk som bruksmål og som skriftkultur.

Det tynne lyset

31. januar 2012 in Heimeliv | No comments

Eg har skrive før ein gong at Helge Torvund er glad i januar. Det er eg òg.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Det tynne lyset frå januarsola

Det tynne lyset frå januarsola
trekkjer seg attende nedover åsen nå
Me held pusten ein augneblink
Og går vidare med ei stille glede
Som når ein trekkjer frå gardina
Første feriedagen
Og ser eit nytt og tydeleg landskap

(frå Taxameter og puls, 1979)

 

Kristins sukra sidemål

28. januar 2012 in Nynorskliv | 2 comments

Denne veka hadde Kristin Halvorsen ein plan. Forslaget hennar om å svekke nynorsk som sidemål skulle seljast inn med høglydde bekymringar om kor dårleg det står til med nynorsk som hovudmål og kor kort tid det er att før nynorskenden er nær. Sidemålspilla til SV kunne altså sukrast med garantiar om ei rad tiltak for at nynorskelevane i større grad skal halde fram med å skrive nynorsk i staden for å byte til bokmål.

Kunnskapsministeren har heilt rett i at dette språkskiftet er eit stort problem for nynorsk som bruksmål. Mellom 30 og 40 prosent av nynorskelevane byter mål fordi dei les nynorsk for lite, fordi nynorsk difor kjennest vanskeleg, fordi det framstår unøytralt og uvanleg. Mottiltaka som staten har lansert, hovudsakleg i stortingsmeldinga Mål og meining frå 2008, har vore få og magre.

Men Kristins kandiserte “offensiv for nynorsk” gjev likevel ein underleg ettersmak. For det fyrste fordi tiltaka hennar mot språkskiftet berre er resirkulasjon av dei gamle tiltaka frå 2008, tiltak som viste seg å vere alt for uforpliktande. No vert dei repeterte: Meir forsking? Som om ein ikkje veit nok om språkskiftet for å kunne gjere noko. Tiltaksplanar? Har alt vore laga, både av Nasjonalt senter for nynorsk i opplæringa (Nynorsksenteret) og Språkrådet, men utan mottakar, ingen til å fylgje opp. Ressursgruppe? Me har altså eit heilt senter for nynorsk, som har glimra med fråveret i framlegga frå SV. Meir digitale læremiddel? Har staten snakka om i 15 år, men i verkelegheita er nynorskelevane sine læremiddelrettar innskrenka dei siste åra. Det einaste nye SV-tiltaket er eit ekstra opptakspoeng for nynorsk som hovudmål, men det er ei svale som neppe gjev sommar.

For det andre lagar kunnskapsministeren i praksis ei motsetning mellom å styrke nynorsk som hovudmål og å styrke nynorsk som sidemål. Den motsetninga er sjølvsagt falsk. Det er ikkje slik at nynorsk som sidemål må svekkjast for at nynorsk som hovudmål kan styrkast. Det er ikkje slik at statusen til nynorsk må gå ned for at talet på nynorskelevar kan gå opp. Situasjonen til nynorsk liknar på situasjonen til minoritetsspråk over heile verda, og slik kan me også dra vekslar på internasjonal erfaring. Den fortel oss at det fyrst og fremst er meir nynorsk med høgare status som må til for å hindre språkskifte.

Dei fleste elevar “får ikkje bruk for å skrive nynorsk seinare i livet», skriv Utdanningsdirektoratet i det brevet kunnskapsministeren no støttar seg på. Men me som bur i nynorskkommunane på Vestlandet og i Fjell-Noreg, er smerteleg klare over at me treng nynorskkompetanse overalt og i alle yrke, både offentlege og private. Mobiliteten i Noreg vert stadig større, også mellom nynorsk- og bokmålskommunar. At alle i landet lærer nynorsk, er grunnlaget me har for å kunne krevje at folk som tek jobbar i Vik, Voss og Vang skriv nynorsk. At det er allmenn kompetanse i nynorsk, er altså grunnlaget for å ha nynorskkommunar. At alle i landet lærer nynorsk, er grunnlaget me har for å kunne krevje at den norske staten, lokalisert til Oslo, held fram med å produsere språk på nynorsk. At det er allmenn kompetanse i nynorsk, er altså grunnlaget me har for å kunne halde på nynorsk som offisielt språk. Kristin Halvorsen har ikkje eit program for meir nynorsk, men for mindre, og ho har eit program for ein nynorsk utan statsberande status. Dermed har ho òg eit program for meir språkskifte.

Å senke nynorskens status og å skape færre sidemålsbrukarar gjer det ikkje lettare å vere nynorskelev. Kristin Halvorsens plutselege omsorg for nynorskelevane gjev lite vern mot storbølgja av språkskifte frå nynorsk som vil kome om ho i praksis avviklar sidemålsordninga.

(Dagens laurdagstekst i Nationen)

Mysteriet Marie Kviberg

7. januar 2011 in Forskarliv | 20 comments

I dag fekk eg ein epost frå Bøndenes Hus i Oslo (som mellom anna driv Hotell Bondeheimen). Dei spør meg om fødsels- og dødsår til Marie Kviberg. Bondeheimen har nemleg laga tre nye møterom i toppetasjen på hotellet, og desse skal kallast opp etter kvinner i norskdomsrørsla, mellom anna Marie Kviberg. Kult!

Men så finn dei altså ikkje ut nøyaktig når ho levde. Og det burde eg kunne hjelpe til med, eg som i 2000 skreiv hovudoppgåva Målkvinner før 1900 (utgjeven av Høgskulen i Volda 2001), med mellom anna eit lite kapittel om kvinnene kring forretningsdrifta til BUL Oslo. Eit år seinare skreiv eg ein artikkel i BUL-stikka om dette, og her er eit utdrag frå den:

«Margit Bruun var den fremste kvinna i Bondeungdomslaget si fyrste tid, og ho har sjølv fortalt korleis ho vart med i laget. Hausten 1899 vart ho kalla inn til drøfting om eit nytt ungdomslag i Kristiania, og der møtte ho Marie Kviberg og Gunvor Dobloug som ho hadde arbeidd saman på Den norske marknaden året før. «Me tri kom til å halda i hop i mange år frametter», skriv Margit Bruun. Ho fortel at dei tre ungjentene alt fyrste kvelden var aktive i ordskiftet, og at dei «…ikkje visste ordet av det fyrr me kom inn i styret alle tri». Dette var då styret i den førebuande arbeidsnemnda for den nye organisasjonen, og her sat dei tre jentene i lag med to gutar. På det fyrste ordinære årsmøtet i 1900 vart Margit Bruun vald til varaformann under formannen Klaus Sletten som ho seinare gifte seg med, medan av dei tre andre i styret var to jenter, Kviberg og Dobloug. Av tre varafolk var det òg to jenter; Sigrun Høyem og Gudrun Bentsen, og Gudrun Bentsen var då òg ei av dei som sat i arbeidsnemnda for målmarknaden to år tidlegare.

«Det er nok likt til at kvendi vert haldne gjævast i laget», skreiv Den 17de Mai etter årsmøtet, då jentene sat på fem av åtte styreplassar. Skikken med å ha mange jenter i styra i Bondeungdomslaget i Oslo heldt seg då òg frametter tiåra. Forklåringa på den høge kvinnerepresentasjonen kan liggje i Kaffistova – det er ikkje utenkjeleg at planane om slik forretningsdrift gjorde det føremålstenleg å ha kvinner i leiande posisjonar. Det er då òg serleg i forretningsstyra til Bondeungdomslaget at kvinnene seinare har site sentralt. Det skal ha vore Marie Kviberg som tok initiativet til kafédrift i laget, og ho sat då naturleg nok i det fyrste forretningsstyret for Kaffistova som vart opna i 1901.»

Om lag dette veit me altså om Marie Kviberg frå før:

Ho har fått ord på seg for å vera initiativtakar til den fyrste Kaffistova til BUL Oslo (1901). Ho sat i det fyrste kaffistovestyret i lag med to menn. Ho sat òg i nemnda som førebudde skipinga av Bondeungdomslaget og i det fyrste styret i laget (1899-1901), men gjekk ut av styret våren 1901.

Utan å ha dobbeltsjekka alt Ottar Grepstad kan ha skrive om saka/kvinna (sorry Ottar!), trur eg at det er om lag det viktigaste ein i utgangspunktet kan seie. Ikkje eit einaste årstal, altså, og ikkje akkurat noko utfyllande biografi.

Kva gjer ein så? Eg veit ikkje kva andre ville ha gjort. Sjølv set eg husbonden på saka, no konvertert frå kyrkjehistorikar til kvinnehistorikar.

Dette veit me om Marie Kviberg etter å ha sett husbonden på saka:

«Maria Kviberg» dukkar raskt opp i folketeljinga 1900, i Trondhjemsmsvejen 49 i Kristiania der ho budde i lag med foreldra sine og tre yngre sysken.

Kviberg er ein gard i Fredrikstad, Borge sokn, og folketeljinga fortel at ho var fødd i 1874. Såleis kan ein gå vidare og lese i Ministerialbok for Borge 1861-1874, s. 142. Der finn husbonden ut:

Fødd 19. februar 1874, døypt 22. mars 1874 i Borge kyrkje
Namn: Marie Lovise
Foreldre: Hans Ludvig Larsen og Karen Olava(?) Pedersd. Heia ”1849-48-72” (truleg fødselsår på far og mor + år for giftarmål).
Fadrar: Marthe Olsd. Qviberg, Anne Sophie (?) Pedersd. B**, Svend Larsen ibid, Lars Gjermundsen Heia, Johan Larsen Qviberg (truleg mykje besteforeldre her).

Marie Kviberg var altså dotter av gardbrukar Hans Ludvig Larsen Kviberg (1849–1917) og Karen Pedersdatter Heia (1848–1929). Foreldra er i farten ikkje attfunne under giftarmål i Borge kyrkje 1870-73, men dei gifte seg truleg 1872.

Marie Kviberg var syster til den kjende skulepolitikaren for Arbeidarpartiet i Oslo, Per Kviberg (og fødd i Borge, 24.6.1881). Om denne broren seier Norsk Biografisk Leksikon (NBL): ”Som fireåring flyttet Per Kviberg med foreldrene til Kristiania. Faren var uten arbeid, og det ble en vanskelig tid. Da Kviberg mange år senere ble spurt om hva som hadde betydd mest for hans utvikling, svarte han: “At jeg i min barndom har gjennemlevet den sociale nød.” Det må likevel ha vært en ressurssterk familie. To av hans eldre søstre ble lærere, og selv ble han uteksaminert fra Holmestrand seminar 1902.” Her kan det leggjast til at Per Kviberg òg var målmann, og han var gift med Elisabeth Grude, syster til Karen Grude som var gift med Halvdan Koht.

Dei to eldre systrene som vart lærarar, var altså Marie og då truleg Anna Hansen. Fru Anna Hansen (fødd Kviberg) vart tilsett som fyrste kaffistovestyrar. I folketeljinga 1900 har det ikkje lukkast å identifisere henne, men folketeljinga 1910 seier: Anna Hansen, f. 5.10.1870 i Borge. Enkje. Yrke: Pensionat, bur i Grænsen 12. Ho er ikkje attfunnen i ministerialboka for Borge som døypt mellom 5.10.70 og mars 1871, heller ikkje 5.10.72-mai 1873, og heller ikkje i månadene etter 5.10.1873.

 

Marie og Anna Kviberg

 

 

 

 

 

 

 

(Bilete: BUL 1929)

Foreldra flytte altså med ungane til Kristiania i 1885/86. Marie var då 11 år. Ho er ikkje å finna i folketeljinga 1910. Anten er ho då (a) gift eller (b) død eller (c) skrivefeil.

For ein lagnad! Når ei kvinne ved eit knips forsvinn frå kjeldene, er ho anten daud eller gift eller ein ortografisk feil!

Men husbonden er på sporet. Han søkjer på Marie 1874 på heile folketeljinga, og yes, der dukkar ho opp med feilstava etternamn (Kviiberg) i Skogn. Så kva seier folketeljinga for Skogn 1910?

Marie Kviberg budde på garden Fagertun i Skogn og var ”Lærerinde på abnaarmskolen”. Abnormskulen må ha vore Røstad skole på Levanger, kjøpt av staten 1899, opna som den tredje statlege åndssvakeskulen i 1903. Hovudbygningen (ferdig 1903) er i dag hovudbygningen for Høgskolen i Nord-Trøndelag si avdeling på Levanger. Lærarskulen leigde rom der frå 1989. Spesialskulen vart nedlagd 1992.

Dermed koplar husbonden til folketeljinga for Oslo i 1900, der Kviberg var oppførd som lærarinne, Thorshaug. Då var det berre å søkje, og såleis kom han til Emma Hjorth. Dette skriv NBL om henne: ”Sammen med flere av sine søsken arbeidet Emma som lærer for åndssvake barn ved broren Johan Anton Lippestads skole, Thorshaug Institut for aandelig abnorme Piger, på Torshov ved Kristiania fra 1879 til 1903. Dette miljøet stod sentralt i nordiske fagkretser. Den sterke posisjonen skyldtes særlig Johan Anton, som 1903 ble direktør for Abnormskolevesenet, dvs. statens skoler for døve, blinde og åndssvake. En annen bror, Carl Thorvald, bestyrte særklassene og opprettet en egen særskole i Kristiania.”

Abnormskulen vart altså flytt frå Oslo til Levanger (tidleg døme på vellukka utflytting av statlege arbeidsplassar) i 1903, og Marie Kviberg fylgde tydelegvis med på lasset (ho var tydelegvis ikkje LO-organisert, seier eg anakronistisk ja). Ho budde delvis saman med far sin i Levanger, så han var òg tydelegvis lassnisse.

Men så? Så teier kjeldene.

Marie Kviberg dukkar rett nok opp i 1916 i ei rettssak om ei husbyggingsak i Kristiania. Ho kan altså ha flytt attende til hovudstaden. Men frå no er folketeljingane ikkje offentlege, så me veit ikkje. Ho er oppført som frøken også no, i ein alder av 42 år. Ein plausibel hypotese er såleis at ho vart heitande Marie Kviberg resten av livet.

Det vil seie: Ho kalla seg sjølv Maria Kviberg i folketeljinga 1900. Dette var truleg ein freistnad på oppnorsking av Marie, ho var jo målkvinne (jf Asta Hansteen som bytte namn til Åsta av same grunn). Om møterommet på Bondeheimen skal heite Marie Kviberg eller Maria Kviberg, får nokon altså spekulere på medan dei ventar på at husbonden skal finne dødsåret hennar.

For mysteriet Marie Kviberg er ikkje løyst. Det vil seie, eg kan jo alltids ringje til min kjenning Marte Kviberg i Sogndal. Ho skal vere ein etterkomar etter Marie. Berre synd at Marte Kviberg er eit like stort mysterium som Marie Kviberg, ettersom ho ikkje finst oppførd med telefonnummer ein einaste plass i heile internettet.

Og etter denne salva med feministisk historieskriving kan eg altså ikkje ringje til mannen din for å få tak i deg, Marte!

Politikk for periferien

7. november 2010 in Samfunnsliv | 7 comments

Dette er innlegget eg heldt til ein vestlandsturnerande Jonas Gahr Støre førre måndag (1. november):

Bestillinga her i dag er å seie noko om kvifor regjeringa og Arbeidarpartiet slit på Vestlandet, og kanskje i lys av det få sagt noko meir overordna om vestlendingar og Vestlandet. Ut frå det som er fagfeltet mitt, motkulturrørsler, bygdefeminisme og nynorsk skriftkultur, kunne det vere freistande å hoppe rett inn i premissane for problemstillinga og å konsentrere meg om kva som gjer Vestlandet til noko heilt spesielt i norsk historie: Eg kunne ha fortalt den klassiske vestlandssoga om lina frå underdog-kristendom til reisinga av eit norsk, ikkje-kolonialt skriftmål via radikale venstre og vestlandsfanden til Einar Førde og monstermastesak i Hardanger.

Men det skal eg ikkje gjere. For eg synest problemstillinga er problematisk. Er det no slik at regjeringa slit meir på Vestlandet enn elles? Det tvilar eg kanskje på, men om det no stemmer, ja, då spør eg meg: Kjem regjeringsslitasjen av dei same grunnane over heile Vestlandet – i Nordfjord som i Bergen som i Ryfylke?

Det trur eg ikkje. Spørsmålet om ”Vestlandet sitt tilhøve til den raudgrøne regjeringa” føreset eit vestlandsk interessefellesskap som i liten grad finst. Og eg trur heller ikkje det fanst i monstermastesaka, som i hovudsak den var eit hardanger- og bergensopprør som resten av Vestlandet stilte seg nokså likegyldig til. Saka tente likevel som agent for ein symbolsk konflikt, ein konflikt som styrande politikarar og viktige mediekanalar her vest (som ofte høyrer til på høgresida) nører opp under i langt større grad no, når ei raudgrøn regjering styrer, enn når Høgre (eller Ap) styrer åleine.

Det som får opp temperaturen her i fylket er heilt andre spørsmål, no for tida sjukehussaka, men òg til dømes skulenedlegging – og med kommunestruktur som ei tikkande tillitsbombe. Det er altså ikkje tilsidesetjinga av ”Vestlandet” som skaper politiske reaksjonar kringom i dei vestlandske lokalsamfunna. Det finst ingen verkeleg vestlandsvariabel i hardangersaka, eller i kommunestruktursaka eller i sjukehussaka.

Sjølv trur eg at det som har tært på regjeringa no, er den klassiske sentrum-periferi-konflikten i full utfalding. Og den går ikkje langs Langfjella, men tvert igjennom Vestlandet og alle andre landsdelar og verdsdelar. I kraftlinesaka var det nok Hardanger-Bergen mot Oslo, men i dei brennande sakene i dette fylket står interessekampane i like stor grad mellom regionale sentrum og regionale utkantar.

For det handlar jo om (geo)politiske interesser. Saka om kommunesamanslåing viser dette svært godt. Posisjonen ein tek i kommunesamanslåingssaka, er svært ofte avhengig av om ein bur i ein sentral eller perifer kommune i ein region. Folk frå Sogndal og folk frå kommunen min, Luster, er samde om mangt og mykje. Men me vil fort kome til å ha motsett syn når det gjeld samanslåing av Sogndal og Luster. For folk i regionsenteret Sogndal står ingenting på spel om kommunane skulle bli slått saman. Men for folk i Luster kan det medføre eit svekt lokaldemokrati og lang avstand til det kommunale tenestetilbodet, og, viktigast, lang avstand til kommunale arbeidsplassar. For mange i min veldrivne kommune er det svært vanskeleg å sjå kva ein har å tene på kommunesamanslåing.

Og dette er jo den kondenserte sentrum-periferi-spenninga i Noreg i dag: At vi i periferien opplever at sentrum ikkje har respekt for areal og avstand (kommunen «min» Luster, som er ein av dei «små» kommunane i Noreg, har 22% større areal enn heile Vestfold fylke).

Dette er viktig når ein kjem for å ta pulsen på Sogn og Fjordane. For det som nemleg gjer Sogn og Fjordane til noko heilt anna enn dei vestlandske nabofylka våre, er at det er grisgrendt her. Sogn og Fjordane er saman med Hedmark og Oppland det mest grisgrendte fylket i Noreg, med 44 prosent av innbyggjarane i «spreiddbygde strok” (SSB 2009). Sjølvsagt då med den skilnaden at Sogn og Fjordane manglar eit urbanisert tyngdepunkt som Mjøsregionen. Sogn og Fjordane liknar altså ikkje på noko anna fylke, berre på delar av andre fylke. Og ikkje hjelper det med desperate urbaniseringsstrategiar heller. Sentra her er, av historiske grunnar, for veike til å kompensere for folketalsnedgang i dei perifere områda.

Difor er regjeringa og Arbeidarpartiet si framtid i Sogn og Fjordane ikkje avhengig av at de utviklar ein vestlandspolitikk, men avhengig av at de utviklar ein politikk for periferien som har respekt for avstand og areal – at de lagar ein politikk som har respekt for småsamfunnsdemokratiet.

Fylkesmannen synsar vidare

25. januar 2010 in Forskarliv | 49 comments

Eit av dei viktigaste prinsippa bak folkestyret vårt er eit politisk nøytralt og uavhengig embetsverk. Bloggen som fylkesmannen i Sogn og Fjordane har oppretta, trur og tykkjer i veg om kommunesamanslåing, sjukehusnedlegging og kommunale asylmottak og balanserer såleis på ei tunn line.

No har Fylkesmannen blogga att, denne gong i hamen åt utdanningsdirektør Åslaug Krogsæter. Krogsæter har fått i oppdrag å kartleggje årsakene til skulenedlegging dei siste åra, og finn det for godt å skrive litt om temaet skulenedlegging og små og store skular.

Krogsæter held fram at her finst ingen fasitar, og at det er viktig å vere grundig og respektfull i diskusjonen, men trur likevel at små skular ikkje greier å stette faglege krav, trur ikkje dei har gode nok pedagogar og stiller dette fullt ut respektfulle spørsmålet : ”Er det til dømes eit greitt utgangspunkt å vere den einaste guten av fem elevar på trinnet sitt?” Til sist understrekar ho at det viktigaste er å tenkje på ungane, og i neste setning: ”Nostalgiske tankar om kvite små skulehus for 40 år sidan gagnar ikkje framtida.”

Åslaug Krogsæter er altså Utdanningsdirektør åt Fylkesmannen. Eg anar ikkje kva for krav som vert stilte til fylkesmannsstaben når dei skal skrive slike bloggpostar, men eg veit kva krav eg stiller til lærarstudentane mine når dei skal skrive argumenterande tekstar: Ikkje tru. Underbygg standpunkta dine. Veg for og imot. Vis til generalisert kunnskap, til skuleforsking. Det verste du kan gjere er å synse i veg på grunnlag av pedagogiske mytar.

Utdanningsdirektøren til Fylkesmannen har nok ikkje gått på skule hos meg. Utdanningsdirektøren til Fylkesmannen viser ikkje til ei einaste gransking, ikkje eit einaste forskingsresultat, ikkje ein einaste debatt.

Og hadde ho gjort det, hadde ho ikkje kunna skrive som ho gjer. For det er ingenting i skuleforskinga som tyder på at Utdanningsdirektøren i Sogn og Fjordane har rett. Det er altså ingenting som tyder på at Utdanningsdirektøren i Sogn og Fjordane har oversyn over skuleforskinga på dette feltet. ”Eit anna moment som etter mi vurdering ikkje får nok merksemd, er elevane sitt læringsmiljø”, skriv Krogsæter. Hæ? Kva er dette? Veit ikkje Krogsæter at den pedagogiske litteraturen fløymer over av forsking på læringsmiljø?

Eg er dritlei av å gjenta meg sjølv, men altså: Skuleforskinga har i mange år no sagt at storleik på skular ikkje er det som betyr noko når det gjeld ’stetting av faglege krav’. Les min tidlegare bloggpost, Dogme om dårlege småskular, inkludert kommentarfeltet. At utdanningsdirektøren vel å sjå bort frå dette, eller ikkje veit det, er oppsiktsvekkjande.

Ein av dei siste forskingsrapportane som kom om temaet, frå Senter for økonomisk forsking ved NTNU, seier det motsette av kva Krogsætar påstår: «Små skular gir betre resultat» – forskarne finn no «ein tendens til at elevar på små skular tvert imot får marginalt betre resultat enn på dei større skulane, etter å ha korrigert for foreldra sitt utdanningsnivå». Igjen: At utdanningsdirektøren vel å sjå bort frå dette, eller ikkje veit det, er oppsiktsvekkjande.

Resultatet er naturlegvis at Fylkesmannen reproduserer mytar.

Ein må kunne krevje at Utdanningsdirektøren held seg for god til å synse uhemma. Ein må kunne krevje av folk i dette embetet at dei iallfall prøver å finne forskingsresultat og generalisert kunnskap som kan underbyggje synspunkta deira. Utdanningsdirektørens manglande vilje til underbygging, den tendensiøse bruken av stråmenn (kven i alle dagar er det eigenleg som argumenterer for desse små, kvite skulehusa?) og konklusjonane som ikkje er avstemde med forskinga, men som fungerer svært, svært politisk – alt dette gjer meg forstemd, og det burde gjere fylkesmannen forstemd, fordi han såleis misser legitimitet.

Eg har vore positiv, men skeptisk til Fylkesmannbloggen. Eg likar debatt. Somme tider er eg samd, som i asylmottaksaka, ofte er eg usamd. Og berre dette har gjeve meg grunn til å stille spørsmål: Skal ein no eigenleg kunne vere herleg samd eller rykande usamd med statens embetsverk? Skal embetsverket ha ei sjølvstendig politisk røyst?

Skepsisen har ikkje veikna etter dette. Er ikkje nettopp det at eg ser meg nøydd til å skrive denne teksten eit prov på at something is rotten i Statens hus?

« Older entries § Newer entries »