Nynorskliv

Høgskulen på Vestlandet har halde seg med eit språkpolitisk utval. Der har eg òg vore. Før jul leverte me innstillinga vår til styret. I dag var saka endeleg oppe, og resultatet er ifylgje På Høyden at HVL vil ta plassen som høgskulen for nynorsk. Me får vone det er rett. Frå saka går det elles fram at språk er gode greier.

Til helga er det klart for Universitetet i Bergen og Hordaland Mållag sin Bergenskonferanse, med undertittelen Nynorsk for alle på Vestlandet?

Sjølv skal eg vere med i eit panel for å diskutere korleis nynorsk kan styrkjast som kommunespråk og regionalspråk på Vestlandet. Det skal eg gjere saman med Wilhelm Anglevik, som er skulesjef i Fjell kommune, Anna Elisa Tryti, byråd for byutvikling i Bergen og Børge Haugetun, ordførar i Øygarden.

Språkforvaltning er skøy, så kom, kom!

Noregs Mållag er 110 år i dag!

Til Mållagets 100-årsfeiring i 2006 skreiv eg ein tekst, publisert i Mål og Makt, om nynorskens nedturar og oppturar, om nynorskens feiringar, og om ein eigenleg har «rett» til å feire noko som helst når det gjeld nynorsk. Og så handlar han sjølvsagt om jubilanten Noregs Mållag. Eg republiserer i høve dagen. Til lukke!

Corolla i krysspress

Det er mykje moro i målsak, og jubileumsfeiring er heilt klart mellom det mest morosame. Jubileum, som fenomen, er òg heilt sentrale i å skape det kollektive minnet om eiga fortid som lever i alle rørsler og organisasjonar. Jubileum er viktig, men òg vanskeleg.

Alt var betre før
Når Noregs Mållag i år fyller hundre år, med kongeleg prakt og musserande vin, er det i trygg forvissing om at mesteparten av 2006 vert prega av heilt andre saker og heilt andre jubilantar. At Ibsen (og Livredningsselskapet) òg er 100 år, og at Mozart er 250, vil nok løyse ut mange fleire spaltemillimeter og fjernsynsminuttar enn den nynorske hundreåringen. Det kan me gråte for, eller me kan late vere.

For som me veit: Alt kan ikkje målast i medieoppslag. Kanskje har mållaget vore viktigare for nordmenn flest enn både Ibsen og Mozart, ja kanskje har mållaget vore livredningsselskapet til det norske språket. Det kan då òg vere lett å drøyme seg attende til dei gamle og såkalla gode dagane. Til 1906, til dømes, då valet stod klårt mellom norsk og unorsk. Eller til 1930-talet, då nynorsken fossa fram i norske skulekrinsar slik at sindige målmenn rekna med at den endelege sigeren var nær. Eller til dialektreisinga på 1970-talet, med nordnorske viser, flower power og ”snakk dialekt – skriv nynorsk”.

Ingen bør drøyme slik. Både me som er aktive mållagsfolk og alle de andre som brukar nynorsk alltid, ofte eller somtid, bør vere sjeleglade for det rommet nynorsken har vunne og for at situasjonen på dei aller fleste område er betre no enn for hundre, sytti eller tretti år sidan. I 1906 var nynorsken eit uetablert skriftspråk med svært lite litteratur – og det var ikkje ein gong lov å skrive nynorsk til universitetseksamen. På trettitalet, og lenge etter den tid, vart du sett på som ein fjott om du kom til hovudstaden og snakka eit norsk målføre. På syttitalet vart NRK framleis utsett for harde aksjonar mot dialekt- og nynorskbruk, læreboksituasjonen for nynorskelevar var høgst ustabil og det fanst mest ikkje nynorskbruk i næringslivet. Berre for å nemne noko.

Det er ein grunnleggjande skilnad på stoda i dag og stoda for hundre år sidan, ja berre for eit par generasjonar sidan. Nynorsk er ikkje lenger berre ein idé, ein skriftkode og ei kulturpolitisk kampsak for ei folkerørsle – nynorsk er eit normalt skriftsmål med ein litterær tradisjon, institusjonar, bøker og aviser, skular, bankar, og 500 000-600 000 brukarar. Mykje er vunne, kanskje mest innanfor skule, offentleg målbruk, skjønnlitteratur, etermedia og aksept for dialektar. Her har dei målpolitiske gjennomslaga kome, dei som nynorskingar flest har tent på og som ikkje hadde vore moglege utan Noregs Mållag. Det er mellom anna dette me held fest for i år, me gledar oss over alt som er oppnått på berre hundre år.

Passeleg glede
Festing og feiring er kanskje ikkje det mest mållagstypiske, og kanskje bør dette i framtida få ein større plass i målrørsla og blant målfolk – iallfall om ein skal tru somme utspel som har kome no i samband med mållagsjubileet. Mållaget må ha glede som mantra dei neste hundre åra, me må glede oss over vår store kulturskatt, skreiv Nationen på kommentarplass 2. februar i år. Mållaget og nynorskfolk må vere mindre i forsvarsposisjon og vise meir overskot, sa forfattar Ragnfrid Trohaug på Fredrik Skavlan sitt prateprogram 27. januar. Og kvar er nynorskens svar på Leif Juster, spurde nynorsksynsar Einar Økland i eit intervju med Nynorsk Pressekontor 31. januar, der han òg slo fast at lyst har vore eit tabuord i målrørsla.

«Og kor du bryggjar og kor du bakar, d’er alltid ein som det ikkje smakar», sa Ivar Aasen. For feiring for målfolk er alltid feiring med bismak, om me no vil det eller ikkje. Det står alltid nokon lurande bak døra med eit lite ris. Den same Einar Økland tykkjer til dømes i same oppslaget at det òg kan bli for mykje lysteleg feiring, at det for målfolket sin del no er på tide å vere sjølvkritiske. Og kva med utfordringane for nynorsken då, spurde Dagbladets Tore Rem i meldinga si av Ottar Grepstads Viljen til språk 1. februar. Slutt med dyrkinga av festspråket!, held Rem fram, og skriv: ”Det blir generelt færre nynorskbrukere. Og antakelig skifter hver tredje nynorskbruker over til bokmål før fylte 25. Frafallet er størst blant kvinner. På sakprosafeltet kjemper nynorsken en hard kamp, mot den engelske syken og et dominerende bokmål. Og i de største riksavisene står nynorsken svakt. Nynorskfolkets institusjonsbygging har utvilsomt vært riktig, men hva gjør man når aktiviteten likevel synker?”

For å vri litt på verselina til Ivar Aasen: Damn if you do, damn if you don’t. Mållaget må feire seg sjølv og nynorsken skikkeleg, fordi me må vise oss glade og fordi det er så mykje å glede seg over. Og Mållaget må ikkje feire for mykje, for det er stor grunn til å vere sjølvkritisk og til å sjå på alle problema som nynorsken står overfor. Mållaget må framelske festen, men passe seg vel for festspråket.

Den vanlege nynorskbrukaren
Sjølv er eg samd med både Einar Økland og Einar Økland. Mållagsjubileet må fange somme av desse doble og delvis motstridande ambisjonane som truleg dei fleste av oss har for Noregs Mållag no. Me må opne for skryt og pisk, både frå oss sjølve og frå den heilt vanlege nynorskbrukaren (som Einar Økland?).

Ja, det er mykje snakk om deg for tida, du heilt vanlege nynorskbrukar. Mange har peikt på at du representerer ei av dei største utfordringane for Noregs Mållag dei neste hundre åra. Den jamne nynorskbrukaren finn seg nemleg ikkje til rette i målrørsla. Den jamne nynorskbrukaren ofrar aldri mållaget ein tanke.

Det er ingen tvil om at det hadde vore flott om Noregs Mållag organiserte fleire heilt vanlege nynorskbrukarar. Det er vel heller ingen tvil om at mållaget aldri har organisert denne gruppa, kven no det eigenleg skulle vere. Den siste granskinga eg har sett av emnet ”Kven er den vanlege nynorskbrukaren” vart gjort av Riksmålsforbundet og presentert i Ordet, avisa til riksmålsrørsla. Skal ein tru denne avisa er gruppa av nynorskskrivande samansett av ”påfallende mange arbeidssøkende og permitterte” (Ordet 4/2005).

Noregs Mållag har gjennom desse hundre åra lege på eit forbausande stabilt medlemstal, stort sett mellom 10 000 og 15 000. Sjølv om ein veit at målrørsla relativt sett organiserte ein større del av nynorskbrukarane før krigen, har mållagsmedlemer alltid utgjort ein forsvinnande liten del av det samla talet på nynorskbrukarar. Ingen i målrørsla vil naturlegvis slå seg til ro med dette. På den andre sida: Det at mållaget ikkje er viktig for den jamne nynorskbrukar er ikkje det same som at mållaget ikkje er viktig for nynorskbruken. Då snakkar eg ikkje berre om dei hundre åra som har gått, men òg om dei hundre åra som skal kome.

For folk i det vonleg meir og meir fleirkulturelle Noreg oppfattar etterkvart den norske tospråkssituasjonen som det normale. Då gjeld det for Noregs Mållag å jobbe for ein praktisk språkpolitikk som samsvarar med denne mentale tospråkssituasjonen.

Det gjer berre Mållaget
Eg trur at Mållaget sitt seige arbeid for kanskje keisame einskildsaker som nynorsk programvare i skulen og for Rema 1000 på nynorsk er viktig for den jamne nynorskbruken. I det neste hundreåret vil eitt spørsmål i stadig større grad oppta språkforskarar, kulturaktivistar og globaliseringskritikarar verda over: Korleis kan vi berge dei små språka for etterkomarane våre? Ingen annan organisasjon eller institusjon i Noreg tek det totale grepet om mylderet av små og store oppgåver som høyrer til denne globale hovudutfordringa. Det gjer berre Mållaget.

Noregs Mållag er som Toyota Corolla – kanskje føreseieleg og noko sid i ræva, men også sikker, uthaldande og svært billig i drift. Diverre er det ingenting som tyder på at det ikkje er behov for organisasjonar som Noregs Mållag dei neste hundre åra, og for den jamne nynorskbrukar vil mållaget difor òg i framtida vere iallfall like viktig som Ibsen og Mozart og Livredningsselskapet. Til lukke, nynorskingar!

I høve tildelinga av Nordisk råds litteraturpris til Jon Fosse, re-publiserer eg denne teksten som eg fyrst hadde på trykk i Nationen 21. mai 2011, i høve tildelinga av Grotten til den sjølvsame Fosse:

Eg hadde ikkje tenkt at spørsmålet om ny leigetakar i Statens æresbustad for kunstnarar skulle interessere meg eit milligram. Om Liv Ullmann eller Leif Ove Andsnes durar inn i Grotten med fotoalbuma og dynetrekka sine, så gjerne for meg, men det har veldig lite å seie for norsk kulturpolitikk. Tenkte eg. Men då Anniken Huitfeldt opna døra og Jon Fosse duknakka steig inn, laut eg tenkje om att.

”Går nokon til åtak på språket mitt, er det einaste som nyttar enten å pelle seg vekk eller å slå. Kva eg måtte velje å gjere, får storleiken på den som går til åtak avgjere.” Dette sa Jon Fosse i 1991. Tjue år seinare, og berre få dagar etter at Høgre-landsmøtet vedtok at majoriteten av norske elevar ikkje skal lære nynorsk på skulen, takkar Fosse ja til Slottsparken og gjev dermed den danna nynorskangsten ein midt i trynet. Dei danna nynorskengstelege som seier at nynorsk er ok så lenge dei slepp anstrenge seg for eller betale for det, og som seier at det er viktigare at dei slepp anstrenge seg for eller betale for nynorsk, enn at nynorsk finst.

No trur eg ikkje at det har hatt noko som helst å seie for utnemninga av Fosse til æresbuar at han skriv nynorsk, og eg trur ikkje den nye (ferie)adressa hans vil ha direkte fylgjer for bruken av nynorsk i Noreg. Utnemninga er likevel ei viktig påminning både om statusen til nynorsk og den kulturhistoriske samanhengen språket til Fosse går inn i. Nynorsken har alltid hatt sine eigne institusjonar; nynorskforlag, nynorskteater, kulturpolitiske organisasjonar på og for nynorsk. Denne institusjonelle hegninga om nynorsken har vore viktig fordi han har gjeve nynorsk skriftkultur ein sjanse til å bli brukt og til å visast att – synleggjering som nynorskbrukarar kunne skote kvite piler etter om dei i staden freista å få innpass i bokmålsinstitusjonar. På baksida av medaljen står ordet reservat. Nynorsk vert halde i sjakk som eit språk som berre passar for nokre område og domene.

Jon Fosse har trødd sine kloggar på nynorske skular i nynorske bygder. Vegen hans har gått gjennom nynorske motkulturmiljø og danningsinstitusjonar: Skrivekunstakademiet i Bergen, Det norske Samlaget, Det Norske Teatret. Men ein stad på vegen bykste han over gjerdet, frå naustet ved fjorden, via Paris og Berlin og endeleg inn i hjarta av dei klassiske bokmålsinstitusjonane i hovudstaden. Eg vil tippe Jon Fosse er ein av dei som verkeleg ikkje kan fordra å måtte symbolisere noko, men det får ikkje hjelpe: At det no er Jon Fosse som sit i Statens æresbustad og skriv, er ein manifestasjon av at nynorsk ikkje er eit landsdelspråk eller ein dialekt; at det er Jon Fosse som sit i Statens æresbustad og skriv er ein aldri så liten siger for alle dei politiske tiltaka som gjer nynorsk til ein nasjonal storleik.

Med å gje Grotten til Jon Fosse har kulturministeren gjort Statens æresbustad for kunstnarar kulturpolitisk relevant. Valet av Fosse minner oss om at nynorsk er eit språk som vedkjem og er eit ansvar for heile nasjonen, og det at bokmålselevar får opplæring i nynorsk er ein konsekvens av det. Vedtaket som Høgre har gjort om å ta bort nynorskopplæringa for bokmålselevar, er eit vedtak for eit språkdelt land. I eit språkdelt land, med nynorsk redusert til eit vestlandsk regionspråk, hadde ikkje Jon Fosse hatt noko å gjere i Grotta i Slottsparken.

Torsdagskvelden har Ottar Grepstad tromma saman til ein samtale om språk i verda og Noreg på Aasen-tunet i Hovdebygda. Arrangementet er kalla Alt vi no veit, og utgangspunktet er Grepstads utgjeving Språkfakta 2015.

Ta turen om du er interessert i kva Ottar Grepstad, ein mangslungen bankdirektør og eg veit per no.

redigert 19.10.15: Nynorsk pressekontor si sak om saka, publisert av LNK.

Fyrstkomande tysdag klokka 19 snakkar eg om og syng dikt av Jakob Sande. Dette skjer i regi av Senioruniversitetet i Sogndal på folkemuseet på Kaupanger. Sverre Volle skal spele trekkspel til, så det vert iallfall ein skikkeleg musikar på scena den kvelden. Allsong vert det òg, så kom, den som har har lyst til å synge til tonar av Sverres spel!

Eg heldt innleiing på haustkonferansen til Noregs Mållag i Odda for tre veker sidan. Manuset er no lagt på nett av mållaget.

I 1998 gav Samlaget ut ei veldig fin samling med dikt av Federico Garcia Lorca, attdikta av Tove Bakke, Appelsin og sitron (dikt for barn og andre). Her er både stoff, fargar og meining.

August,
kryssande solgangsvind
av sukker og fersken
og sola midt i kvelden
som steinen i ei frukt.

Maiskolben, framleis like
fast og gul ein skratt.

August.
Då et barna
mørkt brød og saftig måne.

«Kritiske Syn og Segn-lesere frykter den nye redaktøren vil bidra til enda mer sosialkonservativ høyretenkning på nynorsk,» fortel ein ingress i dagens Mårrabla. Eg er ein av desse lesarane.

Snart startar eg det nynorske ålmenntidsskiftet Grøn og Raud, med undertittelen «Dritkjedeleg frå sentrum av venstre». Programartikkelen i den fyrste utgåva skal den høgaktuelle nynorskintellektuelle Åslaug Haga skrive. Han skal ta opp at det er elitistisk å bruke bokmål ettersom dei fleste masteroppgåver i Noreg vert skrivne på dette mølfåret. Dessutan må han slå fast at me ganske snart kjem til å sjå ei raskt veksande motkulturrørsle mot dårleg syntaks, dårleg design og dårleg løn. Både redaktøren og artikkelforfattaren kjenner mange som er opptekne av dette.

Helge Stangnes sine dikt er tonesette av både Hekla Stålstrenga og Moddi. Denne er på fyrstnemnde si siste plate, Dyrandé (2013).

No sløkkes en dag som så vidt rakk å gråne
og vise fram landet ei skjømmingsblå stund
og gjømt attom fjellan i aust står en måne
som snart skal strø sølv over fjorda og sund.
I sør ligg ei strime av lys over tindan
der dagen blør ut før han slokne førr godt
og vi står igjen med oss sjøl og med minnan
i mørketidslyset der allting blir blått.

Så kom og vær nær meg – vær sol i desember
når midtvinterstanka tar rom i mitt sinn
førr året må føle sin kurs og kalender
og stian blir tungtrødd når lyset førsvinn.
Men hold meg i handa og lær meg å vente
på solkvervingstimen då allting skal snu.
I mørketidslyset e varme å hente
førr den som har mot tel å trosse og tru.

Ja, streif mine strenga og løys i meg tonen
tel landet som kvile ved midtvinterstid
la mørketids-tankan og haust-depresjonen
få vike førr strofe av blå poesi.
Vi leve med rest av en sommar i minne
i lengting mot daga vi ikkje har fått
men kjem du meg nær skal vi solvarmen finne
i mørketidslyset der allting blir blått.