Samfunnsliv

Julikinder

Wir Kinder im Juli geboren
Lieben den Duft des weißen Jasmin,
Wir wandern an blühenden Gärten hin
Still und in schwere Träume verloren.

Unser Bruder ist der scharlachrote Mohn,
Der brennt in flackernden roten Schauern
Im Ährenfeld und auf den heißen Mauern,
Dann treibt seine Blätter der Wind davon.

Wie eine Julinacht will unser Leben
Traumbeladen seinen Reigen vollenden,
Träumen und heißen Erntefesten ergeben,
Kränze von Ähren und rotem Mohn in den Händen

Hermann Hesse, mai 1904

Kan til dømes finnast i Das Lied des Lebens. Die schönsten Gedichte von Hermann Hesse, 2002

Dette er verdas beste låt.

Heilt klart verdas beste låt! Tittelen høver bra i desse dagar. Teksten stinkar rett nok, men handlar altså om helten Martin Luther King. Det høver òg bra i desse dagar. Her er låten.

Og her er månadens tekst; diktet om april:

Pride (In the name of love)

One man come in the name of love
One man come and go
One man come here to justify
One man to overthrow
In the name of love!
One man in the name of love
In the name of love!
What more? In the name of love!

One man caught on a barbed wire fence
One man he resists
One man washed on an empty beach
One man betrayed with a kiss

In the name of love!
What more in the name of love?
In the name of love!
What more? In the name of love!

Nobody like you
There’s nobody like you

Mmm
mmm
mmm

Early morning, April 4
Shot rings out in the Memphis sky
Free at last, they took your life
They could not take your pride

In the name of love!
What more in the name of love?
In the name of love!
What more in the name of love?
In the name of love!
What more in the name of love!

(U2: The Unforgettable Fire 1984)

Det er vel ikkje det at Whitney Houston var så utruleg viktig for meg. Iallfall ikkje som eg kan hugse. Eg fekk den fyrste plata, eller kassetten då, mangelen på platespelar var noko eg aldri innrømte til brevveninnene på Grefsen og i Risør, og eg kjøpte den andre. Eg hugsar platene og låtane godt, det er ikkje det. Men det var ikkje slik at trettenårige meg kjempa seg igjennom kjærleikssorger ved å høyre på All at once, og om eg på eit tidspunkt lærte å rette ryggen, var det ikkje fyrst og fremst av å nynne til løørning to love yourself, it is The greatest love of all.

Dei siste to vekene har eg likevel nytta mange netter på youtube, som har teke meg frå den eine songen til den andre på den eine scenen etter den andre, i år etter år, gjennom eit heilt, rart liv. Og jamvel om eg påstår at Whitney ikkje var så viktig for meg, synest kanskje du som les dette at du eigenleg har lese dette før.

Og det kan du på eit vis ha gjort. For då eg bestemte meg for at eg ville skrive om Whitney Houston, og byrja sjekke rundt, kom eg til overraskande mange bloggar og tekstar av damer på min eigen alder (førti, minus-pluss, ho her er minus, og det er ho her òg) om kor mange timar og dagar dei hadde brukt på Whitney-klypp på youtube, kor mange gonger dei hadde spela dei gamle låtane, ja om kor mykje dei faktisk hadde tenkt på Whitney Houston dei siste dagane. Trass i at dei, som meg, er forstandige damer. Men stort sett handlar då heller ikkje tekstane eg har lese om avgjerande songtekstar eller fin personlegdom eller viktige intervju. Stort sett handlar det om éin ting: Røysta. Stemma.

Eg har innimellom tenkt at eg ein gong får ta og skrive om kvinner som syng. Damestemmer. Ikkje for å seie noko gale om titalets Marit Larsen, nittitalets Lisa Ekdahl eller åttitalets Suzanne Vega som låtskrivarar og artistar (og gitaristar) – men som røyster? Som klangideal? Desse søtlege iscenesetjingane av seg sjølve som småjenter, alltid naive, alltid veike, men aldri svake og aldri sterke. Aldri med sveitte, bokstavleg tala, og aldri med blod, metaforisk. Slike damestemmer som dotter mi kallar ”rosa røyster”, og som ho elskar.

Men ho er åtte år og har lov til det. Vi andre skal, iallfall frå tid til anna, stille oss nokre spørsmål om kultur: Kva er det med oss som ynskjer å høyre kvinner som barn, utan styrke, kraft og liv? Korleis kan ei god låt eller ein god gitar kompensere for det småjentesvake? Ikkje minst: Kvifor har denne artisten lyst til å høyrast ut som eit uvitande barn? Og kom ikkje og sei at stemmer ikkje kan endrast og øvast. Vi skal ikkje lenger enn til Whitney Houston for å skjøne at dei kan det.

Den gongen for lenge sidan, i Sunnfjord i 1985, var det nettopp det som var viktig med Whitney. At ho hadde øvd. At ho var ei kvinne som kunne noko. Og kanskje derfor vart ho òg jentene sin artist, ikkje gutane sin. Dei hadde nok sine greier, Bananarama, Madonna og Samantha Fox på midten av åttittalet, men ein kan vel ikkje seie at dei hadde øvd så mykje. Då Vidar Lønn-Arnesen ein vakker torsdagsettermiddag presenterte Whitney Houston med How will I know på Ti i skuddet, skjønte også vi det, vi som aldri kom lenger og djupare enn til verda av pop: Det går an å vere overflatisk og glamorøs og likevel framføre tinga sine med veldig kraft og stille røynsle. Det går an å vere søt, ja rett og slett pop, og likevel vere uvanleg godt trena og merkeleg dyktig.

Ho var mager og mørk og mjå. Men ho song som ei vaksen dame.

(dagens tekst i Nationen)

Dette er innlegget eg heldt til ein vestlandsturnerande Jonas Gahr Støre førre måndag (1. november):

Bestillinga her i dag er å seie noko om kvifor regjeringa og Arbeidarpartiet slit på Vestlandet, og kanskje i lys av det få sagt noko meir overordna om vestlendingar og Vestlandet. Ut frå det som er fagfeltet mitt, motkulturrørsler, bygdefeminisme og nynorsk skriftkultur, kunne det vere freistande å hoppe rett inn i premissane for problemstillinga og å konsentrere meg om kva som gjer Vestlandet til noko heilt spesielt i norsk historie: Eg kunne ha fortalt den klassiske vestlandssoga om lina frå underdog-kristendom til reisinga av eit norsk, ikkje-kolonialt skriftmål via radikale venstre og vestlandsfanden til Einar Førde og monstermastesak i Hardanger.

Men det skal eg ikkje gjere. For eg synest problemstillinga er problematisk. Er det no slik at regjeringa slit meir på Vestlandet enn elles? Det tvilar eg kanskje på, men om det no stemmer, ja, då spør eg meg: Kjem regjeringsslitasjen av dei same grunnane over heile Vestlandet – i Nordfjord som i Bergen som i Ryfylke?

Det trur eg ikkje. Spørsmålet om ”Vestlandet sitt tilhøve til den raudgrøne regjeringa” føreset eit vestlandsk interessefellesskap som i liten grad finst. Og eg trur heller ikkje det fanst i monstermastesaka, som i hovudsak den var eit hardanger- og bergensopprør som resten av Vestlandet stilte seg nokså likegyldig til. Saka tente likevel som agent for ein symbolsk konflikt, ein konflikt som styrande politikarar og viktige mediekanalar her vest (som ofte høyrer til på høgresida) nører opp under i langt større grad no, når ei raudgrøn regjering styrer, enn når Høgre (eller Ap) styrer åleine.

Det som får opp temperaturen her i fylket er heilt andre spørsmål, no for tida sjukehussaka, men òg til dømes skulenedlegging – og med kommunestruktur som ei tikkande tillitsbombe. Det er altså ikkje tilsidesetjinga av ”Vestlandet” som skaper politiske reaksjonar kringom i dei vestlandske lokalsamfunna. Det finst ingen verkeleg vestlandsvariabel i hardangersaka, eller i kommunestruktursaka eller i sjukehussaka.

Sjølv trur eg at det som har tært på regjeringa no, er den klassiske sentrum-periferi-konflikten i full utfalding. Og den går ikkje langs Langfjella, men tvert igjennom Vestlandet og alle andre landsdelar og verdsdelar. I kraftlinesaka var det nok Hardanger-Bergen mot Oslo, men i dei brennande sakene i dette fylket står interessekampane i like stor grad mellom regionale sentrum og regionale utkantar.

For det handlar jo om (geo)politiske interesser. Saka om kommunesamanslåing viser dette svært godt. Posisjonen ein tek i kommunesamanslåingssaka, er svært ofte avhengig av om ein bur i ein sentral eller perifer kommune i ein region. Folk frå Sogndal og folk frå kommunen min, Luster, er samde om mangt og mykje. Men me vil fort kome til å ha motsett syn når det gjeld samanslåing av Sogndal og Luster. For folk i regionsenteret Sogndal står ingenting på spel om kommunane skulle bli slått saman. Men for folk i Luster kan det medføre eit svekt lokaldemokrati og lang avstand til det kommunale tenestetilbodet, og, viktigast, lang avstand til kommunale arbeidsplassar. For mange i min veldrivne kommune er det svært vanskeleg å sjå kva ein har å tene på kommunesamanslåing.

Og dette er jo den kondenserte sentrum-periferi-spenninga i Noreg i dag: At vi i periferien opplever at sentrum ikkje har respekt for areal og avstand (kommunen «min» Luster, som er ein av dei «små» kommunane i Noreg, har 22% større areal enn heile Vestfold fylke).

Dette er viktig når ein kjem for å ta pulsen på Sogn og Fjordane. For det som nemleg gjer Sogn og Fjordane til noko heilt anna enn dei vestlandske nabofylka våre, er at det er grisgrendt her. Sogn og Fjordane er saman med Hedmark og Oppland det mest grisgrendte fylket i Noreg, med 44 prosent av innbyggjarane i «spreiddbygde strok” (SSB 2009). Sjølvsagt då med den skilnaden at Sogn og Fjordane manglar eit urbanisert tyngdepunkt som Mjøsregionen. Sogn og Fjordane liknar altså ikkje på noko anna fylke, berre på delar av andre fylke. Og ikkje hjelper det med desperate urbaniseringsstrategiar heller. Sentra her er, av historiske grunnar, for veike til å kompensere for folketalsnedgang i dei perifere områda.

Difor er regjeringa og Arbeidarpartiet si framtid i Sogn og Fjordane ikkje avhengig av at de utviklar ein vestlandspolitikk, men avhengig av at de utviklar ein politikk for periferien som har respekt for avstand og areal – at de lagar ein politikk som har respekt for småsamfunnsdemokratiet.

Denne veka har eg vore i Førde og halde innleiing til rådet i NRK Sogn og Fjordane. Her er kva eg sa:

Problemstillinga eg er beden om å drøfte, er slik: I etterkant av jubileet til NRK Sogn og Fjordane, var det mange som framheva at institusjonen er ei fylkesdekkjande og på mange vis ei samlande kraft. Er det korrekt? Kva tenkjer eg om det? Kva tenkjer eg om NRK si rolle i fylket?

Dette spørsmålet handlar altså både om kva for institusjon NRK Sogn og Fjordane er, kan eller bør vere, men òg: Kva for fylke Sogn og Fjordane er. Det er eit spørsmål som handlar om NRK sin samfunnsfunksjon, og i denne samanhengen er det altså rolla til NRK i forhold til eininga Sogn og Fjordane. Så er det sikkert mange som meiner at det er revnande likegyldig om NRK Sogn og Fjordane samlar eller splittar fylket, fordi institusjonen sitt samfunnsoppdrag fyrst og fremst er å drive kritisk journalistikk, samlande eller ei. Det er ei forståeleg innvending, men nett no held eg meg til den problemstillinga eg fekk. Så er det eit moment til diskusjonen vidare om kor vidt dette er ei interessant problemstilling.

Det er ingen tvil om at NRK Sogn og Fjordane har vore ei samlande kraft for fylket. Mange i Indre Sogn som er fødde før 1970 fortel at då dei var ungar og unge, var Sogn og Fjordane fyrst og fremst ei avis. Og det var det jo, ho gjekk inn i 1992. For desse vart fylket Sogn og Fjordane ikkje eit fenomen, eit omgrep, før NRK Sogn og Fjordane kom på lufta i 1979. Men dei legg til at dette sjølvsagt ikkje kan sjåast uavhengig av at det på denne tida skjer to viktige ting til på fylkesfronten: 1) Direkte val til fylkestinget, og 2) fylkeskommunen får ei eiga leiing, skild frå staten ved fylkesmannen. Ein får eit auka fylkeskommunalt sjølvstyre, fylket vert meir uavhengig av kommunane og meir uavhengig av staten. På same tid får ein utbygging av vidaregåande skular, Sentralsjukehuset (ferdig 1979) og etableringa av Distriktshøgskulen i 1975. Det er umogleg å sjå NRK Sogn og Fjordane si fylkessamlande, eller rettare, fylkesbyggjande rolle lausrive frå dette biletet.

I historiefaget brukar ein gjerne ordet nasjonsbygging for å karakterisere prosessane som skal styrke eit førestilt nasjonsfellesskap, for å styrke lojaliteten til dei institusjonane som spring ut or gruppa. NRK Sogn og Fjordane si rolle i bygginga og forminga av fylket tilsvarer NRK si rolle i bygginga og forminga av nasjonen Noreg. Berre at NRK Sogn og Fjordane truleg har vore viktigare for fylkesforminga enn kva NRK har vore for nasjonsbygginga – både på grunn av skorten på konkurrerande kultur- og medieinstitusjonar, men mest fordi fylket er ei langt veikare identitetseining enn nasjonen. Såleis er det nok rett å slå fast fylgjande: Slik NRK deler lagnad med den norske nasjonen og nasjonalstaten, slik deler NRK Sogn og Fjordane lagnad med fylket, og fylket sine institusjonar. Og i det ein har slått fast at det eksisterer eit lagnadsfellesskap, vert sjølvsagt det interessante spørsmålet: Kva skjer med NRK Sogn og Fjordane når desse andre fylkesinstitusjonane vert bygde ned eller får mindre å seie?

Det er eit spørsmål eg skal kome attende til.

Men fyrst: Er det altså institusjonane våre, som NRK Sogn og Fjordane, som konstituerer oss som fylke? Har me ikkje meir sams? Lat oss dra samanlikninga til den norske nasjonsbygginga att: Dei fleste historikarar vil vere samde i at det ikkje ville ha vore nokon norsk stat utan at det fanst nokre særskilte norske interesser som trong den staten, interesser som ikkje kan tenkjast utan ei eller anna fellesskapskjensle. Kva med Sogn og Fjordane? Finst det nokre slike sognogfjordanske interesser som er felles for fylket?

Fellesnemnaren for fylkesbygginga på syttitalet kan oppsummerast i omgrep som motvekt, motmakt og motkompetanse mot sentrale institusjonar. Mot Oslo. Om lag dei same argumenta som dei som ynskjer å byggje ein vestlandsregion nyttar i dag: Lat oss konsolidere vestlandet mot hovudstaden. Ein viktig ting som har bygt Sogn og Fjordane as we know it er altså denne kampen mot sentralmakta. Der har det vore ein interessefellesskap som har fungert samlande. Den interessefellesskapen vil truleg vere der sjølv om me går inn i ein landsdelsregion – då vil det jo vere snakk om overstyring frå Bergen kontra eit slags sjølvstyre.

Helseføretaka er glimrande døme. Dei er organiserte etter ein vestlandsregionstanke, der grensa mellom dei lokale føretaka dels fylgjer fylkesgrensene, dels ikkje. Her utgjer Helse Førde eit openbert interessefellesskap mot dei andre delane av Helse Vest i ressurskampen. Det er vel relativt ukontroversielt å påstå at ei nedlegging av Helse Førde, til dømes der Nordfjord går til Helse Midt-Norge og resten går til Helse Bergen, samla sett vil vere ei svekking av interessene til innbyggjarane i Sogn og Fjordane.

Påstanden min er altså at innbyggjarar og institusjonar i Sogn og Fjordane ligg langt frå maktsenteret, uansett kva som er det maktsenteret (Bergen eller Oslo). (Kanskje bortsett frå Gulen, men det er irrelevant i denne samanhengen.) Her har folk i Sogn og Fjordane, uansett om ein held seg i Førde eller i Jostedalen, ei sams interesse. Erkjenninga av at me uansett er utkant og at denne utkantplasseringa har noko å seie politisk.

Men at vi har noko sams inneber sjølvsagt ikkje at alt er sams. Naturlegvis finst det interessemotsetnader i fylket, og naturlegvis vil desse motsetnadene òg kome til uttrykk som geografiske motsetnader, som dei gjer alle andre stader i verda. I eit fylke vil det vere interessekamp mellom område, på same måte som det i ein stat vil vere kamp mellom landsdelar. Heile vestlandsregiontanken er jo legitimert av landsdelsinteresser, landsdelskamp.

Korleis er det då NRK Sogn og Fjordane stiller seg i høve til desse to typane interessefellesskap eller interessekampar, som me litt forenkla kan kalle dei eksterne og dei interne interessefellesskapane?

Det eg meiner eg ser, er at NRK Sogn og Fjordane gjev interessekampane internt i fylket brei dekning, kvar dag, på kostnad av interessemotsetnaden som fylkesinnbyggjarane måtte ha til maktsentrum – og det litt merkelege er: Sjølv om interessekampane internt får brei dekning, vert desse i tillegg ofte definerte eller dekte som fjollete. Jamfør korleis omgrepet fogderistrid har vorte eit normativt skjellsord i staden for ein del av deskriptiv analyse.

Til det har eg to kommentarar. Den fyrste handlar om dei interne interessemotsetnadene.

Eg synest NRK Sogn og Fjordane skal ta fogderistridane på alvor, og sjå historisk, analytisk og heilt usentimentalt på dei. Når fogderistriden er sterkare i Sogn og Fjordane enn i til dømes Hordaland eller Rogaland, er det sjølvsagt ikkje fordi fjogningar er fødde spesielt kranglevorne eller spesielt hatefullt innstilt til naboen, men det er fordi Bergen og Stavanger er så sterke i høve til resten av fylka sine at dei i praksis dikterer den politiske utviklinga.

Politisk kamp vil alltid finnast når det er snakk om fordeling av midlar, og som vi veit: Den som har maktposisjonen, vil alltid vere den som er mest interessert i å tone ned interne motsetnader. Den geografiske eller politiske makta vert ikkje borte om fogderistridane forsvinn, då vil derimot sentripetalkrafta rå åleine. Slik som det altså er i Hordaland og Rogaland i mykje større grad enn i Sogn og Fjordane.

Eg skulle nok ynskje at NRK Sogn og Fjordane tok interessestridar litt meir på alvor. Ta striden om Badelandet i Luster. Ytringane i og temperaturen i badelandebatten vart vinklinga, medan dei sjølvstendige analysane av dei økonomiske konsekvensane av saka var mindre viktige – kva interesser dei ulike alternativa representerte. Etter mitt syn handla motpartane sine hovudinteresser i denne saka om: Forholdet til Sogndal og kommunesamanslåing, og kanskje Sogndals forhold til resten av Sogn. Forskyving av det politisk-geografiske tyngdepunktet i kommunen. Nedbygging, og særleg skulenedlegging, i småbygdene i kommunen. Eg synest ikkje desse interessene vart særleg tydeleg presenterte av NRK Sogn og Fjordane. Men det var likevel ei sak som NRK Sogn og Fjordane nytta ganske store ressursar på – gjennom til dømes direkteoverføring av kommunestyremøtet om badelandet på nett. Dette siste er eg sjølv takksam for, men det understrekar likevel poenget mitt: NRK Sogn og Fjordane nærma seg mikrofonstativfunksjonen i denne saka, eller for kanskje å ta hardare i: NRK Sogn og Fjordane vart ei lesarbrevspalte på lufta, rett og slett ein blogg, på grunn av mangelen på sjølvstendige analysar av interessene til motpartane. Badelandstriden vart dekt som ein fotballkamp, eit kampreferat (og det passar kanskje bra i fotballfylket Sogn og Fjordane).

Men dersom NRK Sogn og Fjordane mange nok gonger dekkjer strid for striden sin del, og ikkje for å avdekkje interessene som løyner seg bak striden, ja då byggjer NRK Sogn og Fjordane verkeleg Sogn og Fjordane til eit annleisfylke, til nabokrangelens fylke. Men ein bygdestrid som den om badelandet og ein fogderistrid som den om sjukehusa er både heilt u-annleise og heilt ukuriøse og bør dekkjast som det dei er: uttrykk for ulike politiske interesser med historiske årsaker.

I slekt med dekninga av badelandstriden er dekninga av Tall Ships’ Races – kanskje er Tall Ships’ Races-dekninga storebror til badelanddekninga. Der synest eg òg at eg ser ei slik dyrking av striden i seg sjølv – som mest av alt då vert dyrking av den tragedia dette er for både Vågsøy og mange menneske i Vågsøy. Me har høyrt om Tall Ships’ Races-katastrofen i NRK Sogn og Fjordane i godt over eit år no. Ein ting er at eg ikkje lenger ser nyhendeverdien – iallfall ikkje fram til denne veka, då høyringane byrja – ein anna er at eg det siste halve året ikkje har klart å sjå politiske mønster eller interesser i TSR-sakene, ikkje ut frå dekninga til NRK, iallfall. Mest av alt har eg sett kuriositeten Vågsøy.

Igjen: NRK Sogn og Fjordane må fyrst og fremst forstå interessemotsetnader, og ikkje gjere reelle motsetnader om til eit spørsmål om gamaldagse bygdekonfliktar og at folk synest at andre folk er dumme. Og etter mitt syn hadde institusjonen stått seg på å ikkje gjere kuriøse kommunale og personlege tabbar til noko som skal ha folkeopplysningsverdi i åresvis etter at det har hendt.

Så til punkt to, om dei eksterne interessemotsetnadene.

NRK Sogn og Fjordane er veldig flinke til å plukke opp nyhende frå storpolitikken som får konsekvensar for fylket, flinke til å stille spørsmålet: ”Kva betyr dette for DEG?” etter til dømes statsbudsjett og stortingsval. Men eg ynskjer meg nok eit skarpare fokus på det ein litt lettvint kan kalle nasjonale struktursaker i høve til Sogn og Fjordane. No har det nett vore køyrt store saker i Klassekampen og Nationen om den nasjonale landbrukspolitikken sine konsekvensar for vestlandslandbruket, der saka er at landbruksarealet og produksjonsvolumet held seg, kongeriket sett under eitt, men at dei tala løyner ei sterk vriding frå beitebruk til kylling og gris som vert fora med importert kraftfôr. Eg er kanskje urettvis no, men dette synest altså eg er viktigare for Sogn og Fjordane-ålmenta enn nok ein runde med Tall Ships’ Races og TandeP.

Og så vil eg gjerne få nemne at desse større, strukturelle sakene krev gode journalistiske analysar. Det er krevjande, og det er avgrensa kva institusjonen har kompetanse til, noko som er ei ærleg sak. Det er jo då ein må knytte til seg kjennarar og forskarar, som kan kommentere spesifikke felt. Det finst sterke kompetansemiljø i fylket på energi, landbruk, fylkeshistorie, helse, det finst miljø nett utanfor fylket, til dømes på Sunnmøre i høve til kommunal organisering og det finst sjølvsagt endå mykje meir i Bergen – òg på det som er viktige spørsmål for Sogn og Fjordane. Ein treng ikkje alltid bruke allroundarar som Frank Aarebrot på alt frå landbrukspolitikk til sjukehussak.

Dessutan er utanriksdekkinga noko oslosentrert – det kunne gjerne vore større fokus på andre fylke om det skjer noko der som har overføringsverdi til den politiske utviklinga i fylket vårt. Strid om utbyggingssaker og statkraft, om sjukehus og vindkraft finst mange andre stader i Noreg. Når det dukkar opp saker her i fylket, er det ikkje berre reaksjonar i eller frå Oslo som burde vere interessant, men òg jamføringar med liknande fenomen andre stader i landet. Kanskje Sogn og Fjordane har ein interessefellesskap med andre distriktsfylke?

Dersom no dette er interessant for NRK Sogn og Fjordane. Eg trur kanskje at det burde vere det – for, om ein vil det eller ikkje: Utkantfylkemediabedrifta NRK Sogn og Fjordane deler lagnad med utkantfylket Sogn og Fjordane. Dersom NRK Sogn og Fjordane lyfter Sogn og Fjordanes reelle interesser, lyfter NRK Sogn og Fjordane seg sjølv. Om fylket som institusjon og fellesskap vert bygt ned og eller får mindre å seie, forsvinn NRK Sogn og Fjordane. Den dagen folk spør seg om vitsen med fylkesting eller fylkesmann eller ein valkrins som heiter Sogn og Fjordane, den dagen er grunnlaget for NRK Sogn og Fjordane borte.